گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی لە منداڵاندا

بوونەوەرە زیندووەکان تەنیا سیفەتی خۆیان لە دایک و باوکیان بەدەست ناهێنن، هەروەها ژینگەکەیان کاریگەری لەسەریان هەیە.

منداڵان لە کۆمەڵگایەکی پڕ لە خەڵکدا دەژین و بەو هۆیەوە بە ئامرازی دیاریکراو لە دایک دەبن کە یارمەتیان دەدات کارلێک بکەن و لە دەوروبەریان فێر ببن ⁽¹⁾

لە لەدایک بوونەوە منداڵان تێگەیشتنێکی ڕوونیان لە ڕوخساری مرۆڤ هەیە و توانای لاساییکردنەوەی هەیە بۆ پەیوەندی کردن لەگەڵ ئەوانی تر، تاقی بکەرەوە لەگەڵ منداڵێکی تازە لەدایکبوو. ئەگەر زمانت بکەیە دەرەوە بۆ منداڵێک، ئەوا ئەوان زمانی خۆیان دەکەنە دەرەوە وەک تۆ. (1) ⁽²⁾

ئەم کارلێککردنانە پێویستە چونکە یارمەتی منداڵ دەدەن کە شارەزایی کۆمەڵایەتی خۆیان پەرە پێبدەن و پەیوەندی لەگەڵ خەڵک و شتەکان لە ژینگەدا پێکبێنن (3) منداڵان زۆر فێر دەبن لەو ڕووبەڕوبونەوە کۆمەڵایەتیانە تەنیا بە سەیرکردنی جووڵەی گەورەکان دەربارەی جیهان. ⁽³⁾ لەم تێبینیانە دەست دەکەن بە تێگەیشتن لە شتەکان وەک جوڵەکان ئامانجی ڕوونیان هەیە، هەروەها چۆن شتەکان بەکاربێنن (4) کەواتە، ئەوان دەتوانن لەوە تێبگەن کە باوکە هەوڵ دەدات ساردکەرەوەکە بکاتەوە و دایکیش لە شوشەکە دەخواتەوە.

ئەمە کارامەییەکی زۆر گرنگە کە منداڵەکان لەگەڵی لەدایک دەبن، چونکە ئەوان دەورەدراون لەلایەن کەسانێکەوە کە دەیانەوێت پەروەردە و پەیوەندیان لەگەڵ بکەن. بۆ نمونە بە پێچەوانەی شامپانزی دایکانی مرۆڤ هاندراون بۆ بە کۆمەڵکردنی منداڵەکانیان، کە لە ڕێگەی سەردانەکانی لە هاوڕێ و خێزان و لە ئاهەنگەکانی لەدایک بوون و یاری کردنەکانەوە دەیبینین. (2)

زمان تەنیا بە کارلێککردن لەگەڵ کەسانی تر پەرەی پێ دەدرێت و زۆربەی توانای زمانەوانی لە ماوەی سێ ساڵی یەکەمی ژیانی منداڵدا بە دەست دەهێنرێت. ⁽⁵⁾ لەکاتێکدا کۆمەڵگا ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێت لەگەشەپێدانی شارەزایی زمانی مندالان بەبێ مێشکێکی تەندروست ئەستەمە منداڵ ئەو توانایانە بەرەو پێش ببات.

زاناکان بۆیان دەرکەوت کە ئاسن پێکهاتەیەکی سەرەکیە لە دروستکردن و گەشەکردنی مێشکێکی تەندروستدا و بەو شێوەیەش کەمی ئاسن کاریگەری جدی لەسەر توانای کۆمەڵایەتی منداڵان هەیە (6) بۆیە دەبێت.

ڕێگریکردن بکرێت لەکەموکوڕیی ئاسن لەمنداڵاندا بەتایبەتی ⁽⁶⁾ لەماوەی ئەو سێ ساڵەی سەرەتادا ئامانجی پزیشکی منداڵان و دایک و باوکان و هەرکەسێکی تر بێت کە خەمی باشی منداڵ بێت

دکتۆر فورات کرێکار

پزیشکی منداڵان و تازە لە دایکبووان

• Meltzoff, A.N. and Moore, M.K. (1983). “Newborn Infants Imitate Adult Facial Gestures”, Child Development, 54, 702-709
• Hrdy, S 2006. Evolutionary context of human development: The cooperative breeding model. In Attachment and Bonding: A New Synthesis, ed. C. S. Carter, L. Ahnert, K. E. Grossmann, S. B. Hrdy, M. E. Lamb, S. W. Porges, and N. Sachser, 9_23. Cambridge. MA: MIT Press.
• Scaife, M and Bruner, J. 1975. The capacity for joint visual attention in the infant. Nature, 253: 265–266
• Meltzoff, A. N. (1995). Understanding the intentions of others—reenactment of intended acts by 18-month-old children. Developmental Psychology, 31(5), 838–850
• Wobber V, Herrmann E, Hare B, Wrangham R, Tomasello M. Differences in the early cognitive development of children and great apes. Developmental Psychobiology.
• ozoff B, Smith JB, Kaciroti N, Clark KM, Guevara S, Jimenez E. Lozoff B, et al. J Pediatr. 2013 Nov;163(5): 1260-6.